Εθιμα της Πρωτοχρονιάς στη Λέσβο

Το κόψιμο της βασιλόπιτας, με την έλευση του νέου χρόνου στις δώδεκα τα μεσάνυχτα, αποτελεί πραγματική οικογενειακή ιεροτελεστία. Ο πατέρας, αφού τη σταυρώσει τρεις φορές, αρχίζει να την κόβει σε φέτες: «τ’ Χριστού, τ’ς Παναγιάς, τ’ Άγιου Βασίλ’ , τ’ σπ’κιού, τ’ς μπακής, τ’ πατέρα, τ’ς μάνας...» και όλων των άλλων μελών της οικογένειας κατά ηλικία, παρόντων και μη. Δεν παραλείπουν να κόψουν και το κομμάτι των κτημάτων, των ζώων του σπιτιού και τέλος του φτωχού, που φροντίζουν να το δώσουν σε κάποιον φτωχό την άλλη μέρα ή να το αφήσουν στη βρύση. Ο τυχερός που θα βρει «κ’ παράδα» πρέπει να κοιμηθεί «σκ’ μπακή, μέσα στ’ άχυρα», για να σκορπίσει η τύχη του στην αποθήκη με τα γεννήματα (εμπατή>μπακή) και να είναι γεμάτη όλη τη χρονιά. Το τυχερό νόμισμα το βάζει στο εικόνισμα ή στο πορτοφόλι του και το κρατά όλο το χρόνο, για να του φέρνει γούρι. Για να μην κλαίνε τα μικρά παιδιά, αν δεν βρουν τον παρά, οι γονείς τους τρυπώνουν κρυφά στο κομμάτι τους ένα νόμισμα, την «τρυπουκήρα». Τα κομμάτια του Χριστού, της Παναγιάς και του Αγίου Βασιλείου τα φυλάγουν για το ποδαρικό. Το κομμάτι των ζώων το ταΐζουν στα οικόσιτα ζώα τους, γιατί «θα περάσει το βράδυ ο Άγιος Βασίλης, θα ρωτήσει τα ζώα αν έφαγαν κι αυτά από την πίτα του και θα τα ευλογήσει». 

     Παραδοσιακό έθιμο είναι και το χαρτοπαίγνιο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, μετά το οικογενειακό φαγοπότι. Το παιχνίδι της βραδιάς είναι - ποιο άλλο; - "η τριανταμία". Απλό, διασκεδαστικό και σύντομο, αναδεικνύει πολύ γρήγορα τους τυχερούς και τους άτυχους! Μικροί και μεγάλοι δοκιμάζουν την τύχη τους αυτή τη μαγική νύχτα, που αλλάζει ο χρόνος κι όλοι ευχόμαστε ν' αλλάξει και η ζωή μας προς το καλύτερο.   

     Τα παλιά χρόνια, οι μπουρούδες των τριών ελαιοτριβείων του χωριού (Ελαιουργικού Συνεταιρισμού, Μαρίας Παπουτσάνη, Γιώργου Παπουτσάνη) σφυρίζανε πολλή ώρα, αποχαιρετώντας τον παλιό χρόνο.  

     Γραφικό έθιμο της Πρωτοχρονιάς το ποδαρικό, εξακολουθεί να επιζεί. Χαράματα η νοικοκυρά ή ο νοικοκύρης ή ο τυχερός που βρήκε το νόμισμα πηγαίνει αμίλητος στη βρύση της γειτονιάς κι αφήνει εκεί ένα φοινίκι κι ένα κομμάτι βασιλόπιτα, συνήθως το κομμάτι του Αγίου Βασιλείου, «για να το φάει ο Άγιος Βασίλης όταν θα περάσει», ή το κομμάτι του φτωχού (πρβλ. «το τάισμα της βρύσης»), που πιστεύουν ότι είναι καλό όταν το φάει κάποιος. Παίρνει το «αμίλητο νερό» και γυρίζει χωρίς να μιλήσει σε κανέναν. Μπαίνει στο σπίτι με το δεξί πόδι και, κρατώντας το σταμνί με το «αμίλητο νερό», ένα σιδερένιο αντικείμενο, μια πέτρα μαλλιαρή κι ένα ρόδι, κάνει ευχές για υγεία, πλούτη, ευκαρπία:

    «Καλημέρα, τσι τ’ Αγιού Βασ’λιού. Γεια χαρά, καλή χρουνιά τσι καλή Προυτουχρουνιά.»

      «Σα π’ σκουρπά του ρόδ’, να σκουρπίσουν ούλ’ οι οχτροί μας».  

      Παρ’ όλο που το τελετουργικό είναι τυπικό, η διατύπωση, η σειρά και το περιεχόμενο των ευχών είναι πιο ελεύθερα και σχετικά με τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιθυμίες της οικογένειας. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι κάποιο παιδί στο Παλαιοχώρι έκανε την παρακάτω ευχή: «Σα π’ σκουρπά του ρόδ’, να σκουρπίσουμι ούλ’ απού του σπίκ’ μας». Και – από σύμπτωση; – τα περισσότερα αδέλφια ξενιτεύτηκαν στην Αυστραλία.

     Τους σπόρους από το ρόδι θα τους δώσουν να τους φάνε οι κότες, για να γεννούν πολλά αυγά.

     «Ποδαρικό» κάνει επίσης ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι το πρωί της Πρωτοχρονιάς. Πρέπει να είναι καλοπόδαρος, γουρλής κι ανοιχτόκαρδος, για να πάει ο χρόνος καλά. Το ’χουν σε καλό να τους κάνει ποδαρικό ένα αμφιθαλές αγοράκι, που ζουν δηλαδή κι οι δυο γονείς του.  

     Έπειτα βάζουν τα σκολιανά τους ρούχα και πάνε στην εκκλησία. Φροντίζουν να φορέσουν κάτι καινούργιο, «για να μην τους κατουρήσει ο Καινούργιος Χρόνος». Την Πρωτοχρονιά λένε «Καλημέρα» όλη μέρα. Αποφεύγουν όμως να κάνουν επισκέψεις σε σπίτια, γιατί μπορεί να θεωρηθούν γρουσούζηδες και κατσικοπόδαροι. Κι έτσι, το τράβηγμα του αυτιού των Βασίληδων που γιορτάζουν γίνεται στους δρόμους, που αντηχούν από τις ευχές: «Τσι τ’ χρόν’», «Χρόνια Πουλλά». Οι εορτάζοντες κερνούν τους φίλους τους στο καφενείο, που είναι γεμάτο, αφού κανείς δεν πηγαίνει στα κτήματα αυτή τη μέρα.

     Επίσης, καλό είναι, αν δουν άσπρο αρνί, γιατί θα είναι «άσπρος» ο χρόνος γι’ αυτούς. Το αντίθετο, αν δουν μαύρο αρνί. Πιστεύουν ακόμα πως, αν είναι γουρλής ο πρώτος που θα δουν το πρωί της Πρωτοχρονιάς, ο χρόνος θα είναι γουρλίδικος. Αν δουν άτυχο ή γουρσούζη, ο χρόνος θα είναι κακός. Την Πρωτοχρονιά δεν δίνουν έξω από το σπίτι διάφορα αντικείμενα, δεν δανείζουν χρήματα και δεν εξοφλούν χρέη, για να μη φεύγουν έξω τα καλά της οικογένειας. Προσπαθούν να μην μαλώσουν, για να πάει καλά ο χρόνος. Γενικά κάνουν ό,τι καλό θα ήθελαν να γίνεται όλο το χρόνο κι αποφεύγουν ό,τι δεν επιθυμούν να τους συμβεί. Η μέρα αυτή είναι άγια και μαγική κι ελπιδοφόρα.

     Στο μεσημεριανό τραπέζι είναι μαζεμένη όλη η οικογένεια. Αν έχουν ξενιτεμένο ή ναυτικό ή στρατιώτη, τον θυμούνται και πίνουν στην υγειά του με δάκρυα συγκίνησης. Τα ψίχουλα του μεσημεριανού τραπεζιού τα μαζεύουν, για να τα σκορπίσουν στα κτήματα μαζί με τον αγιασμό των Φώτων. Όσες οικογένειες έχουν πένθος δεν κάνουν εορταστικές ετοιμασίες. Οι συγχωριανοί όμως δεν παραλείπουν να στείλουν γλυκά ή άλλα φαγώσιμα σε πενθούντες, σε μοναχικούς γέροντες, σε πολύ φτωχούς.  

     Δεν υπάρχει κάποιο ειδικό φαγητό για τη μέρα αυτή, αλλά συνηθίζουν τη σούπα βοδινού, χοιρινό σελινάτο, λαχανοντολμάδες ή ντολμαδάκια με αμπελόφυλλα και αυγολέμονο,  κρέας ψητό ή λεμονάτο. Η φτώχεια, μόνιμη σύντροφος των αγροτών, δεν εμπόδιζε τους Παλιοχωριανούς να φάνε «σαν άρχοντες» τη μέρα τούτη, να καλωσορίσουν με γλέντι τον Καινούργιο Χρόνο, να πιουν, να τραγουδήσουν, να χορέψουν μέχρι το πρωί. Αυτό το χαρακτηριστικό, που διακρίνει όλους σχεδόν τους Έλληνες, κάνει τους ξένους ν’ απορούν, ακόμα και να κατηγορούν τον εργατικό ελληνικό λαό...          

     Το πρωί όλοι πάνε στην εκκλησία, εκτός βέβαια απ’ αυτούς που το έριξαν στο τζόγο,«για το καλό του χρόνου». Μετά τον εκκλησιασμό, παρέες παιδιών, μ’ ένα καλάθι στο χέρι, χτυπούν τις πόρτες και ψέλνουν «τουν Άγιου Βασίλ’», τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα δηλαδή. Η σπιτονοικοκυρά τους δίνει χρήματα, μελωμένα φοινίκια, πορτοκάλια, καρύδια και παλιότερα σύκα, που τα έκρυβαν «για να μην τα κατουρήσουν οι καλικάντζαροι».  

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς    

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψιλή μου δεντρολιβανιά,
κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.
 
Αρχή που βγήκεν ο Χριστός, άγιος και πνευματικός,
στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει.
 
Άγιος Βασίλης έρχεται και δεν μας καταδέχεται
από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία.
 
Βαστά εικόνα και χαρτί, ζαχαροπλάστη ζυμωτή,
χαρτί και καλαμάρι, δες κι εμέ το παλικάρι.
 
Το καλαμάρι έγραφε, τη μοίρα μου την έλεγε,
και το χαρτί ομίλει, άσπρε μου χρυσέ μου κρίνε.
 
Βασίλη, πόθεν έρχεσαι και δεν μας καταδέχεσαι
και πόθεν κατεβαίνεις και δεν μας απαντέχεις.
 
Από τη μάνα μ’ έρχομαι, εγώ σας καταδέχομαι
και στο σκολειό πηγαίνω, δεν μου λέτε τι να λέω.
 
Κι αφού ηξεύρεις γράμματα, πόσες φορές με κλάματα,
πες μας την αλφαβήτα, πώς τα πέρναγες τη νύχτα.
 
Εγώ γράμματα εμάθαινα και να σας πω τι πάθαινα,
τραγούδια δεν ηξεύρω, αντικρύ μου να σας εύρω.
 
Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις, κάτσε τον πόνο σου να πεις,
κάτσε να τραγουδήσεις και να μας καλοκαρδίσεις.
 
Χλουρό ραβδί, ψηλό ραβδί, πότε στην πόρτα της να βγει,
χλουρά βλαστάρια επέτα, ροδοκόκκινη βιολέτα.
 
Κι απάνω στα βλαστάρια της και στα περικλωνάρια της
πέρδικες κελαηδούσαν, λες και μας καλοκαρδούσαν.
 
Δεν ήσαν μόνο πέρδικες, γαρυφαλλιές λεβέντικες,
μόν’ και περιστεράκια, μαύρα μου γλυκά ματάκια.
 
Κατέβηκε η πέρδικα, που περπατά λεβέντικα,
να βρέξει τα φτερά της, γιατί τόση σκληρότης;
 
Και βρέχει τον αφέντη μας, Βασίλη το λεβέντη μας
τον πολυχρονεμένο και στον κόσμο ξακουσμένο.
 
Σ’ αυτό το σπίτι που ’ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει.
 
Σένα σου πρέπει, αφέντη μου, καρέγλα καρυδένια,
για ν’ ακουμπά η μέση σου η μαργαριταρένια.
 
Πολλά είπαμε τ’ αφέντη μας, ας πούμε και της κυράς μας.
Κυρά λιγνή, κυρά ψηλή, κυρά καμαροφρύδα,
 
όταν σειστείς και λυγιστείς και πας στην εκκλησιά σου,
ρόδα οι στράτες γεμίζουνε απ’ την περπατησιά σου.
 
Αν έχεις γιο στα γράμματα και ψέλνει στο ψαλτήρι,
να δώσει ο Θιος κι η Παναγιά να βάλει πετραχήλι.
 
Αν έχεις κόρην έμορφη, γραμματικός τη θέλει,
αν είναι και γραμματικός, πολλά προικιά γυρεύει.
 
Γυρεύει αμπέλια ατρύγητα, χωράφια με τα στάχυα,
γυρεύει και τη θάλασσα, μ’ όλα της τα καράβια.
 
Αν έχεις δούλα έμορφη, βάλε να μας κεράσει,
βγάλε καρύδια, κάστανα, βγάλε και πορτοκάλια,
βγάλε και το γλυκό κρασί, να πιουν τα παλικάρια.

Και του χρόνου. 
 
 Τότε ακούγεται στους δρόμους και το σατιρικό:  «Αρχιμηνιά κι αρχιχρουνιά, δό’ μ’ του φ’νίτσι μ’ τσ’ έχου δ’λειά να παγαίνου σ’ Καρουλιά, να φουρτώσου κουπριά.  Τρα-λα-λά τρα-λα-λά και εις έτη πολλά.» 

paleochori-lesvos.blogspot.gr